Risk Analizi Nedir? Nasıl Yapılır? Yöntemleri ve Faydaları

Risk analizi, bir işletmenin, projenin veya sürecin karşılaşabileceği potansiyel tehlikeleri önceden belirleyerek bu risklerin etkilerini değerlendirme ve gerekli önlemleri planlama sürecidir. Temel amacı, olası olumsuz durumların işletmeye, çalışanlara, çevreye veya finansal yapıya vereceği zararları minimize etmektir.

Risk analizi kapsamında; riskin kaynağı tespit edilir, olası sonuçları değerlendirilir, riskin oluşma olasılığı ve şiddeti belirlenir ve ardından bu riskleri azaltacak ya da tamamen ortadan kaldıracak çözümler geliştirilir. Özellikle iş sağlığı ve güvenliği, finans, proje yönetimi ve üretim gibi pek çok alanda etkin bir şekilde kullanılır ve kurumsal sürdürülebilirlik açısından kritik bir rol oynar.

Risk Analizi Nedir?

Risk analizi, bir iş yerinde çalışma ortamını ya da çalışanların sağlığını tehlike ve tehdit altında bırakabilecek her türlü sorunun önceden belirlenmesidir. Risk analizi sayesinde iş kazaları, meslek hastalıkları gibi her türlü olumsuz durumun önüne geçilmiş olur.

2013’te yürürlüğe giren 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile Türkiye’de her iş yerinin risk analizi yaptırması şartı koyulmuştur. İSG mevzuatı dikkate alınarak yapılan risk analizleri ile olası tehlikelerin ve risklerin önüne geçilir ve daha güvenli bir çalışma ortamı yaratılır.

Risk analizinde birçok yöntem kullanılır. Risk analizi yöntemleri arasından hangisinin uygun olduğuna bu alanda yetkinlik kazanmış görevliler karar verir. Hangi yöntemin daha iyi olduğu, analiz edilecek iş yerine göre değişebilir. Yapılan çalışmalar sonunda risk analizi raporu oluşturulur ve elde edilen sonuçlar değerlendirilerek eylem planına geçilir.

Risk Analizi Nasıl Yapılır?

Risk analizi yapmak için uygulanması gereken adımlar şu şekilde sıralanabilir:

• Öncelikle risk analizinin süreci doğru şekilde planlanmalıdır.
• Belirsizlikler ve olası tehlikeler detaylı olarak analiz edilmelidir.
• İş yerindeki her bir bölüm ve birim için ayrı ayrı analiz çalışmaları yürütülmelidir.
• Elde edilen sonuçlar doğrultusunda risk analizi raporu hazırlanmalıdır.
• Analiz verileri, risklerin etki alanlarına ve büyüklüğüne göre sınıflandırılmalıdır.
• Riskin büyüklüğüne göre aksiyon alınır; büyük riskler kabul edilebilir seviyeye indirilir, küçük riskler tamamen ortadan kaldırılır.
• Hazırlanan eylem planı, işveren tarafından hayata geçirilir ve süreç başlatılır.
• Zaman içinde plan tekrar gözden geçirilir, denetlenir ve aksayan noktalar için iyileştirici çalışmalar yapılır.
• Son olarak, iş yerinde sürece dahil olan çalışanlara gerekli eğitimler verilerek farkındalık sağlanır.

Risk analizinde farklı yöntemler tercih edilebilse de temel olarak uygulanan aşamalar yukarıda belirtilen adımlar doğrultusunda ilerler. Etkili ve doğru bir risk analizi gerçekleştirebilmek için mutlaka bu alanda uzmanlaşmak, gerekli eğitimleri almak ve sürecin tüm aşamalarını doğru şekilde uygulamak gerekir.

Risk Analizi Sürecindeki Adımlar Nelerdir?

Risk analizi sürecindeki adımlar şu şekildedir:

• Tehlike ve risklerin tespit edilerek detaylı şekilde değerlendirilmesi
• Belirlenen risklerin büyüklük ve etkilerine göre sınıflandırılması
• Riskleri azaltmaya veya ortadan kaldırmaya yönelik alınabilecek önlemlerin belirlenmesi
• Tüm analiz sürecinde elde edilen verilerin düzenli şekilde kayıt altına alınması
• Belirlenen kontrol önlemlerinin iş planına uygun şekilde uygulanması
• Sürecin düzenli aralıklarla denetlenmesi, gözlemlenmesi ve ihtiyaç duyulması halinde iyileştirme çalışmalarının yapılması

Risk analizi süreci, esasında kriz yönetiminin bir parçasıdır. Eğer bu süreç etkili bir şekilde devam ederse krizler fırsata çevrilebilir. Öte yandan risk algısı, kültüre göre ve çalışanların bilinç düzeyine bağlı olarak değişebilir. Dolayısıyla yukarıdaki adımları uygulamadan önce kriz yönetiminde eğitim almak önemlidir.

Risk Analizini Kimler Yapabilir?

Risk analizini şu kişiler yapabilir:

• İşveren ya da işveren vekili
• İş yeri hekimleri ya da iş güvenliği uzmanları
• Çalışanların temsilcileri
• İş yeri destek elemanları
• İş yerindeki tüm departmanları temsil edecek şekilde seçilen ve iş yeri faaliyetleri, var olan ya da olası tehlike kaynaklarına ilişkin bilgi sahibi olan kişiler

Özellikle tehlike sınıfı yüksek olan iş yerlerinde, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından yetkilendirilmiş iş güvenliği uzmanlarının sürece dahil olması zorunludur. Risk analizinin uzmanlık gerektiren bir çalışma olduğu unutulmamalı ve bu alanda yeterli bilgiye sahip olmayan kişiler tarafından yapılmaması gerekir. Kaza, yaralanma gibi durumlarda risk analistleri, risk değerlendirme uzmanları ve risk yönetim uzmanları da devreye girebilir.

Risk Analizi Yöntemleri Nelerdir?

Risk analizi yöntemleri kalitatif (nitel) ve kantitatif (nicel) olmak üzere iki temel kategoriye ayrılır. Nicel yöntemlerde risk değerleri sayısal veri olarak ortaya koyulur, nitel yöntemlerde ise mantıksal yollara başvurularak sayısal değerler işlenir ve bir risk oranı çıkarılır. Aşağıda risk analizi yöntemleri detaylı bir şekilde anlatılmaktadır.

1. X tipi matris analizi
2. Fine-Kinney analizi
3. Tehlike ve işletebilme analiz metodu (HAZOP)
4. L tipi matris analiz yöntemi
5. Hata ağacı analiz yöntemi (FTA)
6. Olay ağacı analiz metodu (ETA)
7. İş güvenlik analiz yöntemi (JSA)
8. Olursa ne olur (what if…) analiz yöntemi
9. Ön tehlike analiz metodu (PHA)
10. Hata türleri ve etki analizi
11. Neden-sonuç analiz metodu

1. X Tipi Matris Analizi

X tipi matris analizi, yalnızca deneyimli bir takım liderinin yönlendirdiği uzman bir ekip tarafından uygulanabilen bir yöntemdir. Farklı disiplinlerden gelen ekip üyelerinin katkısıyla yürütülen bu analiz, kapsamlı bir çalışma gerektirdiği için analistin tek başına gerçekleştirmesi mümkün değildir.

Örneğin iş yerinde yaşanan bir kazanın tekrarını önlemek amacıyla X tipi matris analizi yapılabilir. Bu süreçte olayın yeniden yaşanma ihtimali değerlendirilir, riskleri ortadan kaldıracak önlemler belirlenir ve bu önlemlerin maliyet analizi gerçekleştirilir.

2. Fine-Kinney Analizi

Fine-Kinney analizi, olası risklerin değerlendirilerek sonuçlarının sınıflandırıldığı yaygın bir risk analizi yöntemidir. Bu analizde tehlikelerin çevre, iş yeri ve çalışanlar üzerindeki etkileri ile oluşabilecek hasarın boyutu detaylı şekilde ele alınır.

Elde edilen risk değeri doğrultusunda, alınması gereken önlemlerin aciliyeti belirlenir ve risk seviyesine uygun bir önceliklendirme yapılır. Böylece işletmeler, en yüksek riskten başlayarak gerekli tedbirleri planlı ve etkili bir şekilde hayata geçirebilir.

3. Tehlike ve İşletebilme Analiz Metodu (HAZOP)

Tehlike ve İşletebilme Analizi (HAZOP) özellikle kimya sanayisi gibi yüksek risk barındıran sektörlerde tercih edilen bir risk değerlendirme yöntemidir. Disiplinler arası çalışan uzman bir ekip tarafından yürütülen bu yöntem, kaza odaklarını belirlemek, analiz etmek ve ortadan kaldırmak amacıyla uygulanır.

HAZOP analizinde belirli kılavuz kelimeler kullanılarak beyin fırtınası tekniği uygulanır. Çalışmaya katılan kişilere olası durumlarla ilgili sorular yöneltilir ve bu durumların gerçekleşmesi veya gerçekleşmemesi halinde ortaya çıkabilecek sonuçların değerlendirilmesi istenir. Bu sayede sistemdeki tehlikeler ayrıntılı şekilde analiz edilerek önleyici tedbirler planlanır.

4. L Tipi Matris Analiz Yöntemi

L tipi matris analiz yöntemi, riskler arasındaki sebep-sonuç ilişkisini değerlendiren bir analiz tekniğidir. Genellikle risk analizini tek başına yürütmek zorunda kalan analistler tarafından tercih edilir ve ekip çalışması gerektirmeyen durumlar için uygundur.

Özellikle hızlı aksiyon alınması gereken, acil tedbir gerektiren durumlarda kullanılan L tipi matris yöntemi, pratik ve hızlı sonuç vermesi nedeniyle iş yerlerinde sıkça başvurulan yöntemlerden biridir. Bu sayede riskler önceliklendirilir ve gerekli önlemler kısa sürede planlanır.

5. Hata Ağacı Analiz Yöntemi (FTA)

Nicel risk analizi yöntemlerinden biri olan hata ağacı analizi (FTA), meydana gelen bir hatanın alt bileşenlerine ayrılarak detaylı şekilde incelenmesini sağlar. Bu yöntemin temel amacı, hatanın oluşumuna neden olan mekanizmaları belirlemek ve sorunun kaynağını ortaya çıkarmaktır.

Hatanın insan hatası, kimyasal etkenler veya fiziksel sebeplerden kaynaklanıp kaynaklanmadığını anlamak için FTA yöntemi kullanılır. Yapılan analiz sonucunda hataların oluşturduğu etkiler değerlendirilir ve bu etkileri ortadan kaldırmak için alınması gereken önlemler belirlenir.

6. Olay Ağacı Analiz Metodu (ETA)

En çok tercih edilen risk analizi yöntemlerinden biri olan olay ağacı analizi (ETA), özellikle sonuç odaklı değerlendirmelerde kullanılan bir tekniktir. Kaza öncesi ve sonrası süreçleri anlamaya yardımcı olan bu yöntem, tıpkı hata ağacı analizinde olduğu gibi nicel bir yapıya sahiptir ve sistematik hesaplamalarla desteklenir.

ETA yönteminde lojik hesaplama sistemi üzerinden ilerlenir. Diyagramın üst kısmında analiz edilen sistem yer alırken, sol tarafta başlangıçtaki olay gösterilir, sağ tarafta ise kurumun karşılaşabileceği hasar durumu bulunur.

Süreç boyunca sistem başarılı şekilde çalıştığında analiz yolu yukarı doğru devam ederken, başarısızlık durumunda yol aşağı yönlenir. Bu sayede olası senaryolar ve sonuçlar detaylı şekilde değerlendirilir.

7. İş Güvenlik Analiz Yöntemi (JSA)

İş güvenlik analizi, görev tanımlarının açık ve net şekilde belirlendiği iş yerlerinde uygulanabilen bir yöntemdir. Çalışanların görevleri sırasında karşılaşabilecekleri tehlikeleri tespit etmeye ve bu tehlikelerin etkilerini değerlendirmeye yardımcı olur. Bu analiz sayesinde iş sırasında oluşabilecek riskler önceden belirlenerek gerekli önlemler planlanır.

İş güvenlik analizi süreci belirli aşamalardan oluşur. Öncelikle işin yapısı incelenir ardından olası tehlikeler saptanır ve bu tehlikelerin yaratabileceği riskler derecelendirilir. Son aşamada ise uygun güvenlik önlemleri belirlenerek risklerin kontrol altına alınması sağlanır. Bu yöntem, iş kazalarının önlenmesi ve güvenli çalışma ortamlarının oluşturulması açısından önemli bir uygulamadır.

8. Olursa Ne Olur (What If…) Analiz Yöntemi

Olursa ne olur (What if…) analiz yöntemi, özellikle henüz fazla deneyim sahibi olmayan risk analistlerinin uygulayabileceği pratik bir risk değerlendirme tekniğidir. Genellikle fabrika ve saha ziyaretleri sırasında tercih edilen bu yöntem, gerçekleşme ihtimali yüksek olan tehlikelerin gözden kaçmadan analiz edilmesine yardımcı olur.

Bu yöntemde temel olarak “olursa ne olur?” sorusu üzerinden değerlendirmeye başlanır. İş yerinde mevcut aksaklıkların hangi sonuçlara neden olabileceği belirlenir ve her aksaklık için sorumlu kişilerden çözüm önerileri alınır. Böylece olası riskler basit ve anlaşılır bir yaklaşımla ele alınarak önleyici adımlar planlanır.

Risk uzmanı yeterli tecrübeye sahip olmadığı durumlarda tehlikeyi göremeyebilir. Benzer şekilde sadece tek bir noktaya odaklandığında da aynı sorunla karşılaşabilir.

9. Ön Tehlike Analiz Metodu (PHA)

Ön tehlike analizi (PHA), bir süreç ya da sistemde bulunabilecek tehlikeli noktaların belirlenmesi, bu tehlikelerin derecelendirilmesi ve her biri için olası kaza senaryolarının tespit edilmesi amacıyla uygulanan bir risk değerlendirme yöntemidir. Analiz sırasında tehlikelerin sistemli şekilde incelenebilmesi için özel olarak hazırlanan kontrol listeleri kullanılır ve bu listelerde yer alan tehlikeler risk değerlendirme formunda ayrıntılı şekilde ele alınır.

PHA yöntemiyle sakıncalı durumların belirlenmesi, düzeltilmesi ve önlenmesi hedeflenir. Elde edilen analiz sonuçları sayesinde, iş yerinde en sık karşılaşılan tehlike türleri tespit edilir ve bu durumlara uygun ileri düzey risk analiz yöntemlerinin seçilmesine yardımcı olunur. Bu yaklaşım, süreç başlamadan önce potansiyel riskleri kontrol altına almak için önemli bir fırsat sağlar.

10. Hata Türleri ve Etki Analizi

Risk analizi yöntemleri arasında en sık tercih edilen metotlardan biri de hata türleri ve etki analizidir (FMEA). Bu yöntemde, belirli bir sistemin tamamı ya da sistemi oluşturan parçalar ayrıntılı şekilde incelenir. Bileşenlerde, bölümlerde veya kullanılan ekipmanlarda meydana gelebilecek arızaların, hem sistemin genel işleyişine hem de alt parçalara olan etkisi değerlendirilir. Bu sayede oluşabilecek hatalar önceden tespit edilerek gerekli önlemler planlanır.

Hata türleri ve etki analizi (FMEA) yöntemi kendi içinde dört gruba ayrılır:

• Sistem FMEA
• Tasarım FMEA
• Proses FMEA
• Hizmet FMEA

Bu farklı türler sayesinde analiz, sistemin yapısına ve ihtiyacına göre uyarlanarak daha kapsamlı ve etkili sonuçlar elde edilmesine olanak tanır.

11. Neden-Sonuç Analiz Metodu

Danimarka'daki RISO laboratuvarlarında geliştirilen neden-sonuç analizi, özellikle nükleer enerji santrallerinde oluşabilecek riskleri belirlemek amacıyla kullanılan bir yöntemdir. Ancak yalnızca enerji sektörüyle sınırlı kalmaz; farklı sanayi alanlarında güvenlik seviyesini ölçmek ve olası riskleri tespit etmek için de uygulanabilir.

Hata ağacı ve olay ağacı analizlerinin birleşimi olarak kabul edilen neden-sonuç analizi, olaylar arasındaki ilişkiyi inceleyerek istenmeyen sonuçların nedenlerini ortaya çıkarmayı hedefler. Balık kılçığı diyagramı olarak da bilinen bu yöntemde, nedenler ve sonuçlar diyagram üzerinde balık kılçığını andıran bir yapıda görselleştirilir ve bu sayede karmaşık olaylar arasında bağlantı kurmak kolaylaşır.

Risk Analizine Ne Zaman İhtiyaç Duyulur?

Risk analizi, iş sağlığı ve güvenliğini korumak için belirli durumlarda mutlaka yapılması gereken bir çalışmadır. Özellikle yeni bir iş yeri kurulduğunda mevcut bir iş yeri taşındığında veya üretim süreçlerinde önemli değişiklikler olduğunda risk analizine ihtiyaç duyulur. Aynı şekilde iş yerinde yeni bir makine, ekipman ya da teknoloji kullanılmaya başlandığında da olası tehlikelerin yeniden değerlendirilmesi gerekir.

Bunun yanı sıra iş kazası, meslek hastalığı ya da ramak kala olayları yaşandığında risklerin kaynağını tespit etmek ve benzer durumların tekrarını önlemek amacıyla analiz yapılması zorunludur. Ayrıca yasal düzenlemeler gereği belirli aralıklarla risk analizlerinin güncellenmesi gerekir. Tüm bu süreçler sayesinde iş yerinde güvenli bir çalışma ortamı sağlanır, tehlikeler kontrol altına alınır ve çalışanların sağlığı korunur.

Risk Analizi Yapmanın Faydaları Nelerdir?

Risk analizi yapmanın başlıca faydaları şunlardır:

• İş kazaları ve meslek hastalıklarını önlemeye yardımcı olur.
• Çalışma ortamında güvenliği artırır ve tehlikeleri azaltır.
• Olası riskler için önceden tedbir alınmasını sağlar.
• Yasal mevzuata uygunluk kazandırır ve olası cezaların önüne geçer.
• İş süreçlerinin kesintisiz ve verimli şekilde devam etmesine katkı sağlar.
• Maddi kayıpların ve üretim durmalarının önüne geçer.
• Çalışanların motivasyonunu ve iş yerindeki memnuniyeti yükseltir.

Tüm bu faydalar sayesinde risk analizi, yalnızca yasal bir zorunluluk değil aynı zamanda işletmenin sürdürülebilirliği ve çalışanların sağlığı için vazgeçilmez bir süreç haline gelir.