Risk Analizi Nedir?

Risk analizi, bir iş yerinde çalışma ortamını ya da çalışanların sağlığını tehlike ve tehdit altında bırakabilecek her türlü sorunun önceden belirlenmesidir. Risk analizi sayesinde iş kazaları, meslek hastalıkları gibi her türlü olumsuz durumun önüne geçilmiş olur.

2013’te yürürlüğe giren 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile Türkiye’de her iş yerinin risk analizi yaptırması şartı koyulmuştur. İSG mevzuatı dikkate alınarak yapılan risk analizleri ile olası tehlikelerin ve risklerin önüne geçilir ve daha güvenli bir çalışma ortamı yaratılır.

Risk analizinde birçok yöntem kullanılır. Risk analizi yöntemleri arasından hangisinin uygun olduğuna bu alanda yetkinlik kazanmış görevliler karar verir. Hangi yöntemin daha iyi olduğu, analiz edilecek iş yerine göre değişebilir. Yapılan çalışmalar sonunda risk analizi raporu oluşturulur ve elde edilen sonuçlar değerlendirilerek eylem planına geçilir.

Risk Analizi Nasıl Yapılır?

Risk analizi yaparken şu aşamalar dikkate alınmalıdır:

• İlk olarak sürecin planlaması iyi yapılmalıdır.
• Belirsizlikler ve olası tehlikeler analiz edilmelidir.
• İş yerindeki her bir birim için ayrı analiz yapılmalıdır.
• Risk analizi raporu oluşturulmalıdır.
• Analiz verileri, etki alanlarına ve büyüklüğüne göre sıralanmalıdır.
• Bu aşamada risk büyükse etkisi kabul edilebilir seviyeye indirilir, küçükse yok edilir.
• Eylem planı işveren tarafından uygulanır.
• Plan, zaman içerisinde tekrar denetlenir.
• Aksayan planlar için önleyici çalışmalar yapılır.
• İş yerinde konuyla ilgilenen kişilere eğitim verilir.

Risk analizinde farklı yöntemler kullanılabilir ancak genel olarak uygulanan aşamalar yukarıdaki gibidir. Risk analizi yapmak için mutlaka bu alanda eğitim almak ve gerekli aşamaları öğrenmek gerekir. Bu alanda eğitim almamış kişilerin analiz yapması, sorunların net bir şekilde belirlenememesine neden olabilir ve İSG açısından olumsuz etkiler yaratır.

Risk Analizi Sürecindeki Adımlar Nelerdir?

Risk analizi sürecindeki adımlar şu şekilde sıralanabilir:

• Tehlike ve risklerin tespit edilip değerlendirilmesi
• Risklerin büyüklüğüne göre sınıflandırılması
• Alınabilecek tedbirlerin belirlenmesi
• Elde edilen verilerin kaydedilmesi
• Belirlenen kontrol önlemlerinin uygulanması
• Denetleme, gözlem ve ihtiyaç halinde iyileştirme çalışmalarının yapılması

Risk analizi süreci, esasında kriz yönetiminin bir parçasıdır. Eğer bu süreç etkili bir şekilde devam ederse krizler fırsata çevrilebilir. Öte yandan risk algısı, kültüre göre ve çalışanların bilinç düzeyine bağlı olarak değişebilir. Dolayısıyla yukarıdaki adımları uygulamadan önce bu alanda bir İSG uzmanından eğitim almak önemlidir.

Risk Analizini Kimler Yapabilir?

Risk analizini şu kişiler yapabilir:

• İşveren ya da işveren vekili
• İş yeri hekimleri ya da iş güvenliği uzmanları
• Çalışanların temsilcileri
• İş yeri destek elemanları
• İş yerindeki tüm departmanları temsil edecek şekilde seçilen ve iş yeri faaliyetleri, var olan ya da olası tehlike kaynaklarına ilişkin bilgi sahibi olan kişiler

Temel olarak bir iş yerinde risk analizinden işveren sorumludur ancak iş yerinde oluşabilecek tehlikelerin en iyi şekilde değerlendirilmesi için bu alanda bilgi sahibi birinin analiz yapması daha doğru olacaktır.

Nitekim yukarıda sıralanan kişiler, risk değerlendirmesi ekibinde yer alırlar ancak risk analizinde en aktif görevi üstlenen ve sürecin yürütülmesinde görev alan kişiler iş yeri hekimleri ile iş güvenliği uzmanlarıdır.

Kaza, yaralanma gibi durumlarda risk analistleri, risk değerlendirme uzmanları ve risk yönetim uzmanları da devreye girebilir.

Risk Analizi Yöntemleri Nelerdir?

Risk analizi yöntemleri kalitatif (nitel) ve kantitatif (nicel) olmak üzere iki temel kategoriye ayrılır. Nicel yöntemlerde risk değerleri sayısal veri olarak ortaya koyulur, nitel yöntemlerde ise mantıksal yollara başvurularak sayısal değerler işlenir ve bir risk oranı çıkarılır. Aşağıda risk analizi yöntemleri detaylı bir şekilde anlatılmaktadır.

1. X tipi matris analizi
2. Fine-Kinney analizi
3. Tehlike ve işletebilme analiz metodu (HAZOP)
4. L tipi matris analiz yöntemi
5. Hata ağacı analiz yöntemi (FTA)
6. Olay ağacı analiz metodu (ETA)
7. İş güvenlik analiz yöntemi (JSA)
8. Olursa ne olur (what if…) analiz yöntemi
9. Ön tehlike analiz metodu (PHA)
10. Hata türleri ve etki analizi
11. Neden-sonuç analiz metodu

1. X Tipi Matris Analizi

X tipi matris analizi, deneyimli bir takım liderinin yönlendireceği bir ekip ile yapılır. X tipi matrisi analistin tek başına uygulaması mümkün değildir. Örneğin iş yerinde daha önce yaşanmış bir kaza olayı varsa bu kazanın tekrarlanmaması için analiz yapılır. Olayın yeniden yaşanma ihtimali gözden geçirilir, riskin ortadan kaldırılması için alınabilecek tedbirlere ilişkin maliyet analizi yapılır.

2. Fine-Kinney Analizi

Fine-Kinney analizinde olası riskler ele alınır ve risklerin yaratabileceği sonuçlar sınıflandırılır. Risk analizi yöntemleri arasında yaygın olarak kullanılan bir tekniktir. Tehlikenin çevre, iş yeri ve insan üzerinde yaratacağı etkiler ve oluşan hasarın boyutu ele alınır. Risk değerinin büyüklüğüne göre tedbirlerin aciliyetine karar verilir, risk düzeyine uygun olarak önem sıralaması yapılır.

3. Tehlike ve İşletebilme Analiz Metodu (HAZOP)

Tehlike ve işletebilme analiz metodu (HAZOP), daha çok kimya sanayisi gibi kritik sistemlere sahip alanlarda kullanılır. Kimya sanayisinin geliştirdiği bu risk değerlendirme yönteminde disiplinler arası çalışan bir ekip görev alır. Kaza odaklarını belirleme, analiz etme ve yok etme gibi alanlarda kullanılır.

HAZOP metodunda belli başlı kılavuz kelimelerden yararlanılarak bir beyin fırtınası tekniği uygulanmış olur. Çalışmaya katılan kişilere bazı sorular sorulur ve sorulan olayların gerçekleşmesi ya da gerçekleşmemesi durumunda hangi sonuçların yaşanacağını anlatmaları istenir.

4. L Tipi Matris Analiz Yöntemi

L tipi matris analiz yöntemi, sebep sonuç ilişkisini ölçen bir analiz metodudur. Risk analizini yalnız başına yapmak durumunda kalan analistler tarafından kullanılır. Özellikle acil bir şekilde tedbirli olunması gereken durumlarda uygulanır.

5. Hata Ağacı Analiz Yöntemi (FTA)

Nicel risk analizi yöntemlerinden biri olan hata ağacı analizi, hatanın altı bileşene ayrılarak değerlendirilmesini sağlar. Hata ağacının amacı, hatayı oluşturan mekanizmaları ortaya koymaktır. Hata insanlardan kaynaklı mı oluştu, kimyasal ya da fiziksel nedenlerden dolayı mı ortaya çıktı, tüm bunları anlamak için FTA'ya başvurulur.

Hata ağacı yöntemiyle hataların hangi etkiler yarattığı tespit edilir ve bunları önlemek için nelere ihtiyaç duyulduğu belirlenir.

6. Olay Ağacı Analiz Metodu (ETA)

En çok kullanılan risk analizi yöntemlerinden biri olan olay ağacı analiz metodu ise daha çok sonuç analizinde başvurulan bir tekniktir. Kaza öncesi ve sonrası durumları anlamayı sağlar. Tıpkı hata ağacı gibi nicel bir yöntemdir. ETA’da lojik hesaplama sisteminden yararlanılır.

Diyagramın en üstü sistemi gösterir, sağ tarafı kurumun hasar durumu ile bağlanırken sol tarafı ise başlangıçtaki olay ile bağlanır. Sistem istenen düzeyde başarılı olduğu zaman yol yukarı gidecektir ancak başarısızlık durumunda aşağı gider.

7. İş Güvenlik Analiz Yöntemi (JSA)

İş güvenlik analizi, görev tanımlarının net olarak yapıldığı kurumlarda uygulanmaya müsaittir. İş gereği yapılması gereken görevlerden dolayı oluşabilecek tehlikeleri analiz etmeyi sağlar.

İş güvenlik analiz yönteminde “yapı, tehlikeleri saptama, riskleri derecelendirme ve güvenlik ölçüsü” şeklindeki aşamalar kullanılır.

8. Olursa Ne Olur (What If…) Analiz Yöntemi

Olursa ne olur (what ıf…) analiz yöntemi, henüz çok tecrübeli olmayan risk analistleri tarafından uygulanabilir. Fabrika ziyaretleri sırasında kullanılır. Gerçekleşme ihtimali yüksek tehlikelerin gözden kaçırılmadan analiz edilmesini sağlar.

Bu risk değerlendirme yönteminde "Olursa ne olur?” sorusu genel soru olarak kabul edilir ve bu soruyla analize başlanır. İş yerindeki mevcut aksaklıkların hangi sonuçlara yol açabileceği saptanır ve her bir aksaklık için sorumlu kişilerin önerisi dinlenir.

Risk uzmanı yeterli tecrübeye sahip olmadığı durumlarda tehlikeyi göremeyebilir. Benzer şekilde sadece tek bir noktaya odaklandığında da aynı sorunla karşılaşabilir.

9. Ön Tehlike Analiz Metodu (PHA)

Ön tehlike analizi metodu, sürecin ya da sistemin tehlikeli olabilecek kısımlarını belirleyip bunları derecelendirdikten sonra her biri için olası kaza durumlarını saptamayı içerir. Tehlikeli kısımların ve durumların olduğu kontrol listeleri kullanılarak ön tehlike analizi yapılır. Kontrol listelerinde görülen tehlikeler risk değerlendirme formunda ele alınır.

Kısaca PHA diye bilinen ön tehlike analizinde sakıncalı olabilecek olayların düzeltilmesi ve önlenmesi sağlanır. PHA sonuçları, hangi tehlike çeşitlerinin daha sık ortaya çıktığını ve buna yönelik olarak hangi analiz yöntemlerinin kullanılması gerektiğini anlamayı sağlar.

10. Hata Türleri ve Etki Analizi

Risk analizi yöntemleri arasında en sık kullanılan metotlardan biri hata türleri ve etki analizidir. Hata türleri ve etki analizinde belirli bir sistemin tamamı ya da bütünü oluşturan parçaları ele alınır; bunların bileşenlerinde, bölümlerinde ya da kullanılan aletlerinde görülebilecek arızaların hem sistemi hem de sistemi oluşturan parçaları nasıl etkileyeceği analiz edilir.

Hata türleri ve etki analizi kendi içerisinde 4 türe ayrılır:

1. Sistem analizi
2. Proses analizi
3. Servis analizi
4. Tasarım analizi

11. Neden-Sonuç Analiz Metodu

Danimarka'da bulunan RISO laboratuvarlarında oluşturulan neden-sonuç analizi, nükleer enerji santrallerinde oluşabilecek riskleri tespit etmede kullanılır. Ancak başka sanayi kollarının güvenlik seviyesini belirlemede de kullanılabilir. Hata ağacı ile olay ağacı analizinin karışımı olarak nitelendirilebilir.

En çok kullanılan risk analizi yöntemlerinden biri olan neden-sonuç analizi, olaylar arasındaki bağlantıyı kurarken istenmeyen sonuçların neden ortaya çıktığını anlamayı amaçlar. Balık kılçığı diyagramı olarak da bilinir çünkü bu analizin diyagram üzerindeki görünümü balık kılçığına benzer.

Risk Analizine Ne Zaman İhtiyaç Duyulur?

Risk analizi, İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği’nin 2. maddesi uyarınca çok tehlikeli sınıfındaki iş yerlerinde en geç 2 yılda bir, tehlikeli iş yerlerinde en geç 4 yılda bir ve az tehlikeli iş yerlerinde en az 6 yılda bir yenilenmelidir.

Risk analizi, şirketlerin ilk kurulduğu günden beri yapılmalıdır. Bu, yasal bir zorunluluktur. İş yerinin taşınması, yeni tehlikelerin ortaya çıkması, kurum mülkiyetinin başka birine geçmesi, iş yerinde kazaların ve meslek hastalıklarının oluşması durumunda tekrar risk analizi yaptırmaya ihtiyaç duyulur.

Risk Analizi Yapmanın Faydaları Nelerdir?

Risk analizi yapmanın faydaları şunlardır:

• İş kazaları önlenmiş olur.
• Meslek hastalıklarının önüne geçilir.
• İşçilerin sağlıklı ve güvenli bir ortamda çalışması sağlanır.
• İş yerindeki olası tehlikeler makul seviyeye indirilir.
• İş yerinin krize hazırlıksız yakalanmasını önler.
• Kriz yönetimi daha sağlıklı bir şekilde yapılır.
• Kurumdaki iş sürekliliği sekteye uğramamış olur.
• Tehlike ve risklerin boyutları en aza indirilir.
• Potansiyel risklerin bilimsel yöntemlerle belirlenmesi sağlanır.