Masal Nedir? Türleri, Özellikleri ve Bölümleri Nelerdir?

Masal, sözlü kültür geleneğinin en eski ve en etkili anlatı türlerinden biridir. Gerçeküstü olaylar, olağanüstü karakterler ve evrensel temalarla örülü masallar; hem eğlendirici hem de eğitici bir anlatı biçimi olarak yüzyıllardır varlığını sürdürmektedir. Anlatıldığı toplumun değerlerini, inançlarını ve hayal gücünü yansıtan bu hikâyeler, nesilden nesile aktarılırken biçimsel olarak sade kalmış ancak içerik açısından zenginleşmiştir. Masal türü, yalnızca çocuklar için değil, her yaştan dinleyici ve okuyucuya hitap eder. İyilik ile kötülüğün, cesaret ile korkunun, doğruluk ile hilenin çatıştığı evrensel bir kurgu içinde şekillenen masallar; bireyin ahlaki gelişimine katkı sağlar.

Masalı, öykü ve destan gibi türlerden ayıran en temel özellik ise gerçek dışı ögeler barındırması, zaman ve mekan kavramının bulunmamasıdır. Masallarda konular, belli olmayan bir zamanda geçer. Hatta bu yüzden birçok masalın tekerleme bölümünde "Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde" ifadesi kullanılır. Masal kelimesi ilk olarak Külkedisi, Ali Baba ve Kırk Haramiler, Keloğlan gibi yazarı belli olmayan anlatılar için kullanılmıştır.

Masal Ne Demek?

Masal, geçmişten günümüze sözlü kültür yoluyla aktarılan, hayal gücüne dayalı olayları ve olağanüstü varlıkları konu alan anonim anlatılardır. Peri, dev, cüce, konuşan hayvanlar, sihirli nesneler gibi gerçeküstü unsurlar içeren masallar, halkın kolektif hayal dünyasını ve değerler sistemini yansıtan önemli bir halk edebiyatı türüdür.

Masal kelimesi, köken olarak hayal ürünü anlatı anlamına gelirken; içerik olarak da çoğu zaman iyilik, doğruluk, cesaret gibi evrensel temaları işler ve dinleyicisine ders verici bir mesaj sunmayı amaçlar.

Masallar, çoğunlukla “bir varmış, bir yokmuş” ya da “evvel zaman içinde, kalbur saman içinde” gibi kalıplaşmış tekerlemelerle başlar. Bu giriş, dinleyiciyi gerçek dünyadan koparıp masalsı kurguya hazırlarken, olaylar belli bir sıraya göre ilerler ve iyilerin mutlaka kazandığı, kötülerin ise cezalandırıldığı bir sona ulaşır.

Yazılı bir kaynağa dayanmayan ve belli bir yazarı bulunmayan bu anlatılar, anonim özellikleriyle sözlü edebiyatın temel ürünlerinden biridir. Roman ve öyküye kıyasla daha kısa, yalın ve doğrudan olan masallar, özellikle çocukların dünyasına hitap etse de her yaştan dinleyiciye ahlaki ve toplumsal mesajlar iletir.

Masal Türleri Nelerdir?

Masal türleri şunlardır:

1. Halk masalları
2. Hayvan masalları
3. Edebi masalları

1. Halk Masalları

Halk masalları, genellikle anonim olarak kuşaktan kuşağa aktarılan, gerçeklikten uzak olaylar dizisine dayanan uzun anlatılardır. Bu masallar, olağanüstü olaylarla bezeli, hayal gücüne dayalı kurgularıyla dinleyiciyi başka bir dünyaya taşır. İçerdikleri olay sayısı fazladır ve anlatım geniş bir yapıya sahiptir. Doğu ve Batı edebiyatında oldukça yaygın olan halk masalları, hem eğitici hem de eğlendirici yönleriyle öne çıkar.

Binbir Gece Masalları, Simbad ve Kırmızı Başlıklı Kız gibi örnekler, halk masallarının en bilinen örnekleri arasında yer alır. Bu masallar, ait oldukları toplumun kültürel değerlerini, ahlaki anlayışını ve kolektif hafızasını yansıtır. Sözlü gelenek içinde şekillendikleri için zaman içinde farklı anlatımlarla yeniden yorumlanabilirler, ancak ana tema genellikle iyiliğin kötülüğe karşı zaferi üzerine kuruludur.

2. Hayvan Masalları

Bir diğer masal türü ise hayvan masallarıdır. Bu türde ana karakterler ve yardımcı tipler tamamen hayvanlardan oluşur. Ancak bu hayvanlar, insanlar gibi konuşur, düşünür, duygularını ifade eder ve sosyal ilişkiler kurarlar. İnsana özgü davranışları sergileyen bu karakterler aracılığıyla toplumun değer yargıları, ahlaki kuralları ve doğru-yanlış kavramları sembolik bir dille aktarılır.

Hayvan masalları, didaktik (öğretici) yönü en güçlü masal türlerinden biridir. Özellikle çocuklara yönelik yazılan bu masallar, dolaylı anlatım yoluyla ahlaki dersler verir. Genellikle kurnazlık, açgözlülük, dürüstlük, dostluk, sadakat ve adalet gibi kavramlar üzerinde durulur. Ezop Masalları ve La Fontaine’in fablları, hayvan masallarına verilebilecek en bilinen örnekler arasında yer alır.

3. Edebi Masallar

Edebi masal türü, yazarlar tarafından bilinçli olarak kaleme alınan ve bu yönüyle sözlü gelenekten farklılaşan modern masallar arasında yer alır. Anonim olmayan bu türde, olay örgüsü ve anlatım dili geleneksel masalları andırsa da anlatıcı bellidir ve masal yazılı bir eser olarak okuyucuya sunulur. Edebi masallar, hem sanatsal hem de eğitici bir nitelik taşır; kimi zaman çocuklara yönelik kaleme alınırken kimi zaman da evrensel temaları yetişkinlere hitap edecek biçimde işler.

Batı edebiyatında Andersen Masalları, edebi masal türünün en tanınmış örneklerindendir. “Kibritçi Kız”, “Çirkin Ördek Yavrusu” gibi masallar, özgün kurguları ve duygusal anlatımıyla klasikleşmiştir. Türk edebiyatında ise Eflatun Cem Güney, hem kendi yazdığı masallarla hem de Anadolu’nun sözlü kültür mirasını derleyerek bu alana önemli katkılarda bulunmuştur. Edebi masallar, yaratıcılığın ön planda olduğu, geleneksel masal yapısını koruyarak bireysel anlatımla zenginleşen özgün eserlerdir.

Masalın Özellikleri Nelerdir?

Masalın özellikleri şunlardır:

• Masallar hayal gücüne dayalı, kurmaca olaylar içerir.
• Mekan ve zaman belirsizdir; “bir varmış, bir yokmuş” gibi kalıplarla başlar.
• Olaylar olağanüstü gelişir, kahramanlar gerçek dışı nitelikler taşır.
• Peri, dev, cin, cüce, konuşan hayvan gibi olağanüstü varlıklara yer verilir.
• Masallar öğretici ve eğitici amaç taşır; dolaylı yoldan ahlaki mesajlar verir.
• Genellikle anonimdir, sözlü gelenekte oluşmuş ve yazarı belli olmayan anlatılardır.
• İnandırıcılık amacı gütmez; hayal gücünü ön plana çıkarır.
• Serim, düğüm ve çözüm olmak üzere üç bölümlü klasik olay örgüsüne sahiptir.
• Anlatımı sade, anlaşılır ve akıcıdır.
• Masallar çoğu zaman kalıplaşmış söz ve tekerlemelerle başlar ve biter.
• İyilik ile kötülük çatışması üzerine kuruludur; iyiler kazanır, kötüler cezalandırılır.
• Her zaman mutlu sonla biter ve umut aşılar.

Masalların bu özellikleri, onları hem eğlenceli hem de eğitici hale getirir. Çocukların hayal gücünü geliştirirken aynı zamanda toplumsal değerleri öğrenmelerine katkı sağlar. Anlatım biçimi, sade dili ve evrensel temalarıyla masallar, kültürel mirasın güçlü bir parçası olarak kuşaktan kuşağa aktarılmaya devam eder.

Masalın Bölümleri Nelerdir?

Masal türleri genellikle beş bölümden oluşur ve bölümleri şunlardır:

1. Döşeme
2. Serim
3. Düğüm
4. Çözüm
5. Dilek

1. Döşeme

Masallarda anlatıcı, dinleyicinin dikkatini çekmek ve anlatıya geçişi yumuşatmak amacıyla çoğunlukla bir tekerleme ile söze başlar. Bu tekerleme, masalın içeriğiyle doğrudan bağlantılı olmak zorunda değildir; anlatıya hazırlık niteliği taşır. Masalın bu ilk kısmına "döşeme bölümü" denir ve aynı zamanda masalın giriş bölümü olarak da kabul edilir.

Döşeme bölümünde kullanılan tekerlemeler, dinleyiciyi gerçek dünyadan koparıp hayal dünyasına taşımayı amaçlar. "Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde. Pireler berber iken, develer tellal iken..." şeklinde başlayan bu kalıplaşmış sözler, masal anlatıcısının dinleyiciyle bağ kurmasına yardımcı olur. Tekerlemenin ardından masalın asıl olayları anlatılmaya başlanır ve serim bölümü devreye girer. Döşeme bölümü, masalın sözlü kültürle olan bağını güçlendiren, ritmik ve dikkat çekici bir giriş niteliğindedir.

2. Serim

Masalın başlangıç bölümüne serim denir. Tekerlemeden hemen sonra gelen bu bölümde masalın ana kahramanı tanıtılır ve konunun temelleri atılır. Serim kısmı, masalın geçtiği ortamı, zamanı ve karakterleri genel hatlarıyla sunar. Dinleyici ya da okuyucu, bu bölümde masalın atmosferine adım atar ve olayların hangi zeminde gelişeceği hakkında fikir sahibi olur.

Serim bölümü, olayların gelişmesine hazırlık niteliği taşır. Karakterlerin ruh hali, hedefleri veya yaşadığı sorunlar bu aşamada verilir. Böylece masalın gidişatına dair beklenti oluşur ve olayların neden başlayacağına dair ipuçları sunulur. Masalın anlatı yapısında serim, giriş kapısı işlevi görür ve dinleyiciyi masalın kurgusuna hazırlar.

3. Düğüm

Masalın üçüncü bölümü olan düğüm bölümü, kahramanın olaylarla yüzleştiği ve masalın asıl gelişiminin yaşandığı kısımdır. Bu bölümde olaylar çoktan başlamış olur ve anlatıcı artık masalın ana konusunu detaylı biçimde işlemeye başlar. Kahramanın karşılaştığı engeller, zorluklar ve çatışmalar bu bölümde ortaya çıkar.

Düğüm bölümü, masalın en hareketli ve en uzun bölümüdür. Olayların ardı ardına geliştiği, merak unsurunun arttığı bu kısımda okuyucu ya da dinleyici, kahramanın başına ne geleceğini dikkatle takip eder. Masalın temel mesajı ya da öğretici yönü çoğu zaman bu bölümde şekillenir. Kahramanın başarısı ya da başarısızlığına zemin hazırlayan olayların tamamı düğüm bölümünde yer alır, bu yönüyle masalın en dinamik ve belirleyici kısmıdır.

4. Çözüm

Çözüm bölümü, masalda olayların sona erdiği ve çatışmaların nihayete kavuştuğu bölümdür. Kahraman, yaşadığı zorlukların üstesinden gelmeye başlar ve masal boyunca ilerleyen olaylar artık bir sonuca bağlanır. Bu bölümde iyilik kazanan, kötülük ise cezalandırılan taraf olur. Böylece masalın iletmek istediği mesaj da net bir şekilde ortaya çıkar.

Masalın öğretici ve eğitici yönü, en belirgin biçimde çözüm bölümünde kendini gösterir. Okuyucunun ya da dinleyicinin aklındaki sorular bu kısımda yanıt bulur ve hikâye anlamlı bir sona ulaşır. Olay örgüsünün tamamlandığı bu son bölüm, aynı zamanda masalın verdiği dersin altını çizer ve anlatıyı tatmin edici bir şekilde sonlandırır.

5. Dilek

Dilek bölümü, masalın tamamlandığı ve anlatıcının iyi temennilerle sözü sonlandırdığı bölümdür. Bu kısımda artık tüm olaylar çözülmüş, verilmek istenen mesaj aktarılmış, dinleyicinin çıkaracağı dersler sunulmuştur. Anlatıcı, masalı bitirirken dinleyiciyle duygusal bir bağ kurar ve olumlu dileklerle anlatısını sonlandırır.

Bu bölümde genellikle "Onlar ermiş muradına, biz çıkalım kerevetine" ya da "Darısı tüm zorluk çekenlerin başına" gibi kalıplaşmış iyi dilek cümleleri yer alır. Dilek bölümüne aynı zamanda "üç elma bölümü" veya "sonuç bölümü" de denir. "Üç elma" ifadesi, masalın sonunda sıkça kullanılan geleneksel bir tekerlemeye dayanır.

Bu tekerleme örnekleri şöyledir: "Gökten üç elma düştü; biri yiğit olanların başına, biri bu masalı dizip koşana, biri de dinleyenlerin başına." Bu sözlerle birlikte masal sona ererken anlatıcı, dinleyicilere hem teşekkür eder hem de onları olumlu duygularla uğurlar.

Masal Nasıl Başlar?

Masal, kalıplaşmış bir tekerleme ile başlar. Bu tekerlemenin temel amacı, okuyucunun ya da dinleyicinin dikkatini çekmek, onu gerçek dünyadan koparıp masalın hayal dünyasına hazırlamaktır. Masala giriş niteliği taşıyan bu bölüm, aynı zamanda anlatıcının dinleyiciyle bağ kurduğu ilk andır.

Tekerlemelerde en sık kullanılan kalıp “Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde...” ifadesidir. Bu sözler masalın zaman ve mekândan bağımsız, evrensel bir anlatı olduğunu vurgular. Tekerlemenin hemen ardından, "Vakti zamanında bir ormanda güzeller güzeli bir kız yaşarmış" gibi cümlelerle karakterler tanıtılır ve olay örgüsü başlar. Böylece masalın giriş kısmı tamamlanmış olur ve dinleyici olayların içine çekilir.

Masal Nazım Şeklinde mi Yazılır?

Evet, masallar nazım yani şiir şeklinde yazılır. Ancak bazı masallar hem nazım hem de nesir biçiminde yani şiir ve düz yazının bir arada kullanıldığı şekilde kaleme alınır. Bu tercih tamamen yazarın üslubuna ve anlatım tarzına bağlıdır. Nazım, ölçü ve uyakla yazılan şiirsel anlatım biçimini ifade ederken; nesir, düz yazı şeklindeki anlatımı ifade eder.

Masal ister nazım, ister nesir ya da her ikisinin karışımıyla yazılmış olsun, temel amacı değişmez. Tüm masallar, didaktik yani öğretici bir yön taşır. Toplumsal değerleri aktarmak, ahlaki mesajlar vermek ve bireyi düşündürerek eğitmek masalın temel işlevleri arasında yer alır. Bu nedenle masalın hangi biçimde yazıldığı değil, taşıdığı mesaj ve bıraktığı etki önemlidir.