Edebi Sanatlar/Söz Sanatları Nedir?

Edebi sanatlar diğer bir ifadeyle söz sanatları; anlatılmak isteneni, zengin ifadeler ve renklendirilmiş kelimeler ile çarpıcı bir duruma getirerek ifade etme durumudur.

İfadeyi zenginleştirmek, etkileyiciliği arttırmak, tekdüzeliği yıkmak veya az sözle çok şey ifade etmek için yapılan söz sanatları/edebi sanatlar kendi içinde farklı gruplara ayrılmaktadır.

Mecaza Dayalı Edebi Sanatlar/Söz Sanatları Nelerdir?

Mecaza dayalı edebi sanatlar/söz sanatları şunlardır:

1. Teşbih (Benzetme)
2. İstiare (Eğretileme)
3. Mecaz (Değişmece)
4. Mecaz-ı Mürsel (Ad Aktarması)
5. Kinaye (Değinmece)
6. Tariz (Tersini Söyleme)
7. Teşhis (Kişileştirme)
8. İntak (Konuşturma)

1. Teşbih (Benzetme)

Teşbih, "benzetmek" anlamına gelmektedir. Anlamı güçlendirme için aralarında benzerlik olan iki kavramdan, zayıf olanın güçlüye benzetilmesi yoluyla yapılır.

Teşbih Örnekleri

“Annen, melek gibi bir insandı.”

“Lambada titreyen alev üşüyor.”

2. İstiare (Eğretileme)

İstiare, bir şeyi anlatmak için o şeye benzetilen başka bir şeyin adını, eğreti olarak kullanma, diğer adıyla eğretileme.

İstiare Örnekleri

"Şakaklarıma kar mı yağdı; ne var?"

"Ve dörtnala, dümdüz bir mavilikte, kar yağıyor üstümüze, inceden."

3. Mecaz (Değişmece)

Gerçek anlamından başka anlamlarda kullanılan sözlere mecaz denir.

Mecaz Örnekleri

"Baharın gelmesi ile birlikte doğa uyandı."

"Siyasi kararların ardından Ankara acil toplandı."

4. Mecazımürsel (Ad Aktarması)

Benzetme ilgisi bulunmaksızın neden-sonuç gibi türlü ilişkiler ile bir kelimenin başka bir kelime yerine kullanılması sanatına mecazımürsel denir. Mecazımürselin bir diğer adı ad aktarması olarak geçer.

Mecazımürsel Örnekleri

"Eve haber verip geleyim."

"Ne zamandır evde tencere kaynamıyor."

5. Kinaye (Değinmece)

Bir sözü gerçek anlamının dışında kullanma sanatına kinaye denir. Kinaye diğer adıyla değinmece olarak geçer.

Kinaye Örnekleri

"Bu kadar hızlı konuşma yoksa seni kimse anlamayacak(!)"

"Yokuş çıkmayı göze almayanlar hep çukurda kalır."

6. Tariz (Tersini Söyleme)

Kapalı bir şekilde, dolaylı yoldan söz söyleme ve taşlama yapmaya tariz denir. Tariz kelimesinin bir diğer adı da tersini söyleme olarak geçer.

Tariz Örnekleri

"Benim arkadaşım çok cesurdur canım, karıncadan ürktüğüne bakmayın."

"Ne kadar kibar olduğu, konuşmasından belli(!)"

7. Teşhis (Kişileştirme)

Kişileştirme yapmaya teşhis denir. Teşhis diğer adıyla kişileştirme olarak da geçmektedir.

Teşhis Örnekleri

"Dağ başını duman almış; gümüş dere durmaz akar."

"Aynalar, bakmayın yüzüme dik dik; işte, yakalandık, kelepçelendik."

8. İntak (Konuşturma)

Kişileştirilen yaratıklara ve hayali varlıkları konuşturma sanatına intak denir.

İntak Örnekleri

"Deniz ve mehtap sordular seni, neredesin?"

"Elime çiçeğe uzattım, dokunma, dedi, etkileyici kokusuyla..."

Anlama Dayalı Edebi Sanatlar/Söz Sanatları Nelerdir?

Anlama dayalı edebi sanatlar/söz sanatları şunlardır:

1. İham
2. Tevriye (İki Anlamlılık)
3. Tenasüp (Uygunluk)
4. Leff ü Neşr (Sıralı Açıklama)
5. Tecahülüarif (Bilmezden Gelme)
6. Hüsn-i Ta’lil (Güzel Neden Bulma)
7. Sihr-i Helâl
8. Mübalağa (Abartma)
9. Tezat (Zıtlık)
10. İstidrak
11. Tekrir (Tekrar Etme)
12. Nidâ (Seslenme)
13. İstifham (Soru Sorma)
14. Rücu (Geriye Dönme)
15. Tefrik
16. Telmih (Anımsatma)
17. İrsal-i Mesel (Atasözü Söyleme)

1. İham

İki anlamı bulunan bir kelimenin, akla en az gelen manasının amaçlanarak kullanılması ve anlamının güçlendirmesi için kullanılan bir edebi sanattır.

İham Örnekleri

"Kalbim ayrılmadı bir an o güzel rüyadan"

“Güzellerde vefa olmaz demek yanlıştır ey Bâkî, olur vallahi billahi hemen yalvarı görsünler.”

2. Tevriye (Çift Anlamlılık)

Bir anlatım inceliği yakalamak için birden fazla anlamı bulunan bir sözün, yakın anlamının değil de uzak anlamının kullanılmasına tevriye denir. Tevriye, çift anlamlılık anlamına gelir.

Tevriye Örnekleri

“Halimden yalnız uyuyanlar anlar”

“Eğitim hayallerinizi gerçekleştirir”

3. Tenasüp (Uygunluk)

Birbirleriyle alakalı söz ya da kavramların dizelerde toplanması sanatına tenasüp denir. Tenasüp, uygunluk anlamına gelmektedir.

Tenasüp Örnekleri

“Arım, balım, peteğim; gülüm, dalım, çiçeğim.”

“Artık demir alma günü gelmişse zamandan, meçhule giden bir gemi kalkar bu limandan.”

4. Leffüneşir (Sıralı Açıklama)

Birkaç ismi, bir cümlenin başında söyledikten sonra bunların sıfat ya da fiillerini daha sıralama durumuna leffüneşir yani sıralı açıklama denir.

Leffüneşir Örnekleri

"Deli eder insanı bu deniz, bu gökyüzü; göz kırpar yıldızlar, türkü söyler balıklar."

""Bakışların kor ateş; duruşun durgun su; biri yakar, biri boğar."

5. Tecahülüarif (Bilmezden Gelme)

Cümleden anlam inceliği elde etmek için, yazarın çok iyi bildiği ancak bilmiyor gibi yapma durumuna tecahülüarif denir.

Tecahülüarif Örnekleri

“Şakaklarıma kar mı yağdı ne var? Benim mi Allah’ım bu çizgili yüz?”

“Ölüm kalanların uydurması mı?”

6. Hüsnütalil (Güzel Neden Bulma)

Herhangi bir olayı, asıl nedenlerinden başka bir nedenin, çoğunlukla da daha güzel bir nedenin sonucu olarak göstermek için kullanılan bir edebi sanat/söz sanatı. Hüsnütalil, güzel neden bulma anlamına gelir.

Hüsnütalil Örnekleri

“Ayağını bastın odama 40 yıllık beton çayır çimen şimdi.”

“Sen gülünce güller açar gülpembe.”

7. Sihrihelal

Bir beyitin birinci mısrasının sonunda bulunan sözcük ya da sözcüklerin, hem birinci mısranın sonuna hem de ikinci mısranın başına getirildiğinde anlamlı olacak şekilde kullanılmasına sihrihelal denir.

Sihrihelal Örnekleri

"Karalar giymiş melı-i tâban gibi ol serv-i nâz

Mûlk-i ejreııcin meğer kim lıûsn içinde şahıdır"

"Süleyman ve sabit, hüthüt ve Belkıs

Söylerdi sorsaydık, geç git, bunlar 

Necâtigil yok şimdi

Belki bir gün olmuştur."

8. Mübalağa (Abartma)

Cümlede anlamı vurgulamak için olan bir durumu mecazi bir şekilde abartma sanatına mübalağa denir.

Mübalağa Örnekleri

“Böyle aşkın gözyaşı deniz olur dünyaya.”

“Dağlar mı yollar mı denizler mi engeller? Neden gelmez oldun?”

9. Tezat (Zıtlık)

Herhangi bir anlatımda, birbirine zıt iki kelimeyi yan yana kullanma sanatına tezat denir.

Tezat Örnekleri

“Gittiğin yağmurla gel, küskünüm yağmurlara”

“Ak akçe, kara gün içindir.”

10. İstidrak

Cümlede över gibi görünerek yerme, yerer gibi görünerek övme sanatına istidrak denir. Edebiyatta ve hitabette sıkça kullanılır. Yermeyi ve övmeyi güçlü bir hale getirmektedir.

İstidrak Örnekleri

“Göz ucuyla ‘âşıka geh lutfeder gâhî ‘ itâb

Bir su’âle yer komaz ol gamze-i hâzır-cevâb”

“Dehrde anlamayup bilmediği varsa meğer

Tama’u buğz u nifak u hased u gadr u sitem”

11. Tekrir (Tekrar Etme)

Cümlenin etkisini arttırmak adına sözcük ya da sözcük gruplarını yineleme şeklinde yapılan söz sanatı tekrir (tekrarlama) olarak isimlendirilir.

Tekrir Örnekleri

“Yüzümde hüzünden gölgeler varsa o hüzün, yüzündendir olsa olsa.”

“Dedim kaşın hilal midir? Dedi ki yok yok”

12. Nida (Seslenme)

Şiirde belirli bir coşku, heyecan, şaşkınlık, acı, öfke gibi duyguları belirten sözcükler, nidayı oluşturur. Bu duygular "hey, ey, ya..." gibi seslenmeler aracılığı ile yapılır.

Nida Örnekleri

“Ey sevgili! Ah sevgili! Gözünü, kaşına; yüzüme bakışana sattım dünyayı!”

“Ah bir ateş ver! Sigaramı yakayım.”

13. İstifham (Soru Sorma)

Okuyucunun dikkatini ve odağını çekmek için duygu ve düşüncelerin, cümle içinde soru şeklinde verilmesi sanatına istifham denir. İstifham, soru sorma anlamına gelir.

İstifham Örnekleri

“Söyle nedir, bu edalar, bu işve, bu naz?”

“Ağlamam ardından, yaşlar neyi değiştirir?”

14. Rücu (Geriye Dönme)

Cümleyi ya da anlatımı kuvvetlendirmek adına, söylenen sözden vazgeçip daha güçlü bir söylemde bulunma sanatına rücu denir. Rücu sanatı geriye dönme olarak da isimlendirilir.

Rücu Örnekleri

"Bir ayrılık olmalıydı bu. Yok değil, yeniden başlamam için bana verilen bir şans."

"O sızı bir gün ansızın geri teper. Aslında bu sızı benden ileri gider."

15. Tefrik

Kelime anlamı ayırma demek olan tefrik sanatı; iki unsurdan birinin üstünlüğünü vurgulamak adına, aralarındaki farkları belirtmek için yapılır.

Tefrik Örnekleri

"Seni Kisrâ’ya adâlette muâdil tutsam

Fazladır sende olan devlet ü dîn ü îmân"

16. Telmih (Hatırlatma)

Bilinen bir olayı, kişiyi ya da atasözünü dolaylı bir şekilde cümle içinde kullanmaya telmih denir. Telmih, hatırlatma demektir, edebi sanatlar/söz sanatları arasında en sık kullanılanlar arasındadır.

Telmih Örnekleri

"Bu dünya ne sana ne bana kalmaz, Sultan Süleyman'a kalmadı."

"İnsan bir kere yanmaya görsün Kerem misali"

17. İrsalımesel

Şiirde anlamı ve anlatımı güçlendirmek için atasözlerini kullanarak yapılan bir söz sanatına irsalımesele denir. 

İrsalımesel Örnekleri

“Bunu küçük bir kazanç olarak görme, damlaya damlaya göl olur.”

“Annem her eline geçeni çöpe atar, halbuki sakla samanı, gelir zamanı, demişler.”

Edebi Sanatlar/Söz Sanatları Nedir?

Edebi sanatlar/söz sanatları edebi eserlerde anlatımı güçlendirmek, zenginleştirmek, düşünce veya duygunun okuyucuda bırakacağı etkiyi arttırmak gibi amaçlarla kullanılan sözlerdir. Edebi sanatlar/söz sanatları çoğunlukla imge ve sembolleri barındırır ancak bütün edebi sanatlar yani söz sanatları bu şekilde değildir.

Edebi sanatlar/söz sanatları ile anlatılmak istenen duygu veya düşünce daha etkili bir şekilde ele alınır. Örneğin "Seni özledim" yerine "Hasretinden prangalar eskittim" demek okuyucuda daha derin duygular uyandırmaktadır. Edebi sanatlar/söz sanatları en çok divan edebiyatında kullanılmıştır, yakın dönemde ise İkinci Yeni edebiyatında kullanılmıştır.